Wielki Piątek Męki Pańskiej

fragment: "Ukrzyżowanie"
Giotto di Bondone, ok. 1305

Wielki Piątek to dzień w którym Kościół w szczególny sposób zatrzymuje się nad tajemnicą męki i śmierci Chrystusa. Nie chodzi tu o litość nad cierpiącym Chrystusem, gdyż takiej postawy On sam nie chciał (zob. Łk 23, 27-31). Nie chodzi też o postawę żałoby, gdyż Chrystus pozostaje na zawsze zmartwychwstały i żyjący. Triduum Paschalne nie jest rodzajem spektaklu, w ramach którego odgrywa się na nowo śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa. Celebrujemy nasze odkupienie w śmierci i zmartwychwstaniu Chrystusa. Jak wynika z najstarszych zachowanych świadectw o świętowaniu Wielkanocy (homilie paschalne z drugiej połowy II w.), początkowo celebrowano misterium śmierci i zmartwychwstania Jezusa w ramach jednej całonocnej liturgii. Później dopiero, chcąc respektować chronologię Ewangelii, rozłożono celebrację Paschy Chrystusa na całe Triduum, rozdzielając celebrację śmierci i zmartwychwstania.

W Wielki Piątek nie celebruje się Eucharystii. Sprawuje się za to liturgię Męki Pańskiej. Rzeczą najwłaściwszą byłoby rozpoczynanie jej o godzinie 15, w naszych warunkach jest to jednak niemożliwe, gdyż Wielki Piątek jest normalnym dniem roboczym. Liturgia Męki Pańskiej składa się z czterech zasadniczych części: liturgii słowa, adoracji Krzyża, Komunii św. oraz procesji z Najświętszym Sakramentem do Grobu Pańskiego. Na samym początku kapłan i służba liturgiczna w ciszy wychodzą do ołtarza. Kapłan jest ubrany w szaty mszalne koloru czerwonego. Po dojściu przed ołtarz i oddaniu pokłonu celebrans pada na twarz i przez pewien czas modli się w ciszy. Wszyscy pozostali klękają. Padnięcie celebransa na twarz ma wieloraką symbolikę. Jest to gest adoracji wobec misterium Męki Pańskiej, a ponadto znak upadku człowieka w grzechu, w który to upadek wszedł Jezus Chrystus, aby podźwignąć człowieka. Po chwili ciszy celebrans wstaje i z miejsca przewodniczenia odmawia modlitwę.

Rozpoczyna się liturgia słowa. W pierwszym czytaniu, wziętym z księgi Izajasza, Kościół proklamuje Czwartą Pieśń o Słudze Pańskim (Iz 52,13 – 53, 12). Jest to proroctwo o prześladowaniu, cierpieniu i śmierci Sługi Pańskiego. Sługa Pański dobrowolnie podejmuje cierpienie za innych i jest ono z korzyścią dla innych (“spadła nań chłosta zbawienna dla nas, a w jego ranach jest nasze zdrowie”). Śmierć nie jest jednak końcem. Po słowach o zgładzeniu Sługi Pańskiego padają tajemnicze słowa: “ujrzy potomstwo, dni swe przedłuży, a wola Pańska spełni się przez niego. Po udrękach swej duszy ujrzy światło i nim się nasyci”. W świetle Ewangelii odczytujemy słowa tej Pieśni jako proroctwo o odkupieńczej śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa.

Drugie czytanie jest wzięte z Listu do Hebrajczyków (Hbr 4, 14-16; 5, 7-9). Lektura ta ogłasza, że Chrystus jest arcykapłanem, doświadczonym na nasze podobieństwo we wszystkim, z wyjątkiem grzechu, który nauczył się posłuszeństwa przez to, co wycierpiał. Czytanie zawiera także wezwanie: “Przybliżmy się więc z ufnością do tronu łaski”. Tronem łaski jest chwalebny krzyż Chrystusa.

Głównym czytaniem liturgii Wielkiego Piątku jest Męka Pańska wg św. Jana (J 18,1 – 19, 42). Kościół rzymski proklamuje tę lekturę w Wielki Piątek od czasów niepamiętnych. Św. Jan opisuje mękę i śmierć Chrystusa jako wydarzenie chwalebne. Jezus w tym opisie jest cały czas Panem sytuacji. Mękę Pańską, tak jak w Niedzielę Palmową, czyta się z podziałem na role.

Po krótkiej homilii następuje ostatni element liturgii słowa – uroczysta modlitwa powszechna. Jest dziesięć intencji: za Kościół, za papieża, za wszystkie stany Kościoła, za katechumenów, o jedność chrześcijan, za Żydów, za niewierzących w Chrystusa, za niewierzących w Boga, za rządzących państwami oraz za strapionych i cierpiących. Kościół trwając przy krzyżu Chrystusa ogarnia całą ludzkość – chrześcijan i niechrześcijan, wypraszając dla wszystkich owoce Ofiary Chrystusa. W ten sposób Kościół wypełnia swoją misję kapłańską, polegającą m.in. na modlitwie wstawienniczej.

Po modlitwie powszechnej rozpoczyna się główna część liturgii – adoracja Krzyża. Najpierw następuje uroczyste odsłonięcie Krzyża. Celebrans odsłaniając Krzyż śpiewa: “Oto drzewo Krzyża, na którym zawisło Zbawienie świata”, na co wszyscy odpowiadają: “Pójdźmy z pokłonem”. Krzyże pozostawały zasłonięte od 5. niedzieli Wielkiego Postu. Zasłanianie krzyży pod koniec Wielkiego Postu jest zwyczajem istniejącym od średniowiecza, gdy na krzyżu przedstawiano Chrystusa jako chwalebnego a nie cierpiącego – zasłonięcie podkreśla uniżenie Chrystusa. Zwyczaj jest kontynuowany, choć od dawna przedstawia się Chrystusa na krzyżu na sposób realistyczny, jako cierpiącego.

Po odsłonięciu Krzyża jest czas na jego adorację przez wiernych. Wg przepisów liturgicznych należy adorować tylko jeden Krzyż (często przynosi się jeszcze dwa – czyżby chodziło o krzyże łotrów współukrzyżowanych z Jezusem?). Adoracja Krzyża jest oddaniem czci znakowi naszego zbawienia, ma ona jednak także znaczenie egzystencjalne. Chodzi o złączenie z chwalebnym Krzyżem Jezusa Chrystusa łączymy tego wszystkiego co jest krzyżem w naszym życiu: wszelkie trudy, dramaty, niezawinione cierpienia. Jeśli jest zbyt dużo osób w kościele, by wszyscy mogli podejść do Krzyża, należy na koniec adoracji unieść Krzyż do góry, aby wszyscy przez pewien czas mogli go adorować tam, gdzie się znajdują. Po zakończonej adoracji umieszcza się Krzyż przed ołtarzem.

Trzecia część liturgii to Komunia święta. Nakrywa się ołtarz obrusem (do tej pory był on całkowicie odkryty) i przynosi się Najświętszy Sakrament z miejsca przechowywania (tabernakulum jest otwarte i puste). Przed udzieleniem Komunii św. odmawia się modlitwę Pańską wraz z embolizmem “Wybaw nas Panie”. Bezpośrednio potem następuje wezwanie do Komunii: “Oto Baranek Boży”. W Komunii świętej przyjmujemy owoce zbawczej męki i śmierci Chrystusa, a jednocześnie dostępujemy udziału w życiu Chrystusa zmartwychwstałego i uwielbionego. Dlatego Modlitwa po Komunii mówi łącznie o śmierci i zmartwychwstaniu: “Wszechmogący, wieczny Boże, Ty nam dałeś nowe życie przez błogosławioną śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, zachowaj w nas dzieło swojego miłosierdzia i spraw, abyśmy przez udział w tym misterium żyli zawsze dla Ciebie”. Celebrujemy mękę i śmierć Chrystusa, ale zawsze w perspektywie zmartwychwstania.

Po obrzędzie Komunii św. następuje ostatnia część liturgii – procesja do Grobu Pańskiego. Tradycja Grobu Pańskiego sięga średniowiecza. Zwyczajowo umieszcza się w nim figurę umarłego Chrystusa, jednak najważniejsze jest miejsce dla Najświętszego Sakramentu. Grób Pański jest miejscem adoracji, jest więc przygotowane miejsce dla monstrancji (zwyczajowo nakrywa się ją tiulem, symbolizującym całun, w który owinięto ciało Jezusa), umieszcza się także tabernakulum dla przechowania puszek z Ciałem Pańskim.

Liturgia Męki Pańskiej zastępuje nieszpory w Wielki Piątek. Po zakończonej liturgii ponownie obnaża się ołtarz. Adoracja Najświętszego Sakramentu w Grobie Pańskim trwa do Wielkiej Soboty, kończy się ją przed rozpoczęciem Wigilii Paschalnej. W Wielki Piątek Komunii św. poza liturgią wolno udzielić tylko chorym w ich domach, zaś w Wielką Sobotę tylko umierającym, na sposób wiatyku.


Wielka Sobota jest dniem trwania w oczekiwaniu. Kościół tego dnia nie celebruje żadnej liturgii, poza Liturgią godzin. Bardzo ważna w Wielką Sobotę jest adoracja Chrystusa w Najświętszym Sakramencie, wystawionym w Grobie Pańskim. W Polsce ponadto praktykujemy tego dnia błogosławienie pokarmów na stół wielkanocny. Genezą tego zwyczaju jest błogosławienie baranka w Galii w VIII w. Z czasem przynoszono do błogosławienia także inne pokarmy. W Polsce zwyczaj jest znany od przełomu XIII/XIV w. W epoce nowożytnej zwyczaj ten zanikł w większości krajów. Jest to zwyczaj cenny i godny podtrzymania, trzeba jednak pamiętać że o wiele ważniejszy jest udział w liturgii Triduum Paschalnego i modlitwa adoracyjna przy Grobie Pańskim.

ks. Maciej Zachara MIC