Ucałowanie
Pocałunek składany na ołtarzu był jednym ze zwyczajów pogańskich, podobnie jak i całowanie progu świątyni. Również rzeźbom bóstw oddawano cześć poprzez przesyłanie im pocałunku na odległość. Innym powszechnie stosowanym pocałunkiem było ucałowanie stołu rodzinnego przed rozpoczęciem posiłku.
Chrześcijanie przejęli ten zwyczaj ucałowania ołtarza na początku Eucharystii. W starożytności ołtarz był dla wiernych przedmiotem czci. Uchodził on bowiem za symbol Chrystusa i Jego ofiary (Ignacy Antiocheński, Cyryl Aleksandryjski, Ambroży). Świętość ołtarza jeszcze mocniej podkreślano w IV wieku przez wprowadzenie zwyczaju poświęcenia względnie konsekrowania go. Również pod koniec IV wieku ucałowania ołtarza stał się już czymś powszechnie praktykowanym. Przyczynił się do tego między innymi św. Ambroży, także traktujący ołtarz jako symbol Chrystusa. Jedne z pierwszych opisów liturgii wspominają o skłonie przed ołtarzem, a następnie jego ucałowaniu przez papieża po krótkiej modlitwie.
Prawie do końca pierwszego tysiąclecia chrześcijaństwa kapłan stał za ołtarzem i odprawiał Mszę twarzą do wiernych. W XI wieku nastąpiło przesunięcie ołtarza do ściany absydy, ze względu na nadbudowę ołtarzową, o której będzie mowa nieco dalej. Od tej pory, aż do Soboru Watykańskiego II kapłani sprawowali Najświętszą Ofiarę odwróceni plecami do ludu.
Pocałunek ołtarza wiązał się zwykle z ucałowaniem Ewangelii, którą zwykle na ołtarzu kładziono. Od XII wieku składano także pocałunek na krzyżu stawianym także na ołtarzu. Pod koniec średniowiecza zamiast krzyża całowano obraz ukrzyżowania, który znajdował się w mszale, po prefacji. Zarówno wspomnianym pocałunkom jak i uczczeniu krzyża towarzyszyły przewidziane formuły modlitewne.
Ucałowanie ołtarza, praktykowane najpierw jedynie na początku Mszy Św. w późniejszym czasie rozszerzono o dwa następne: w Modlitwie eucharystycznej i po odejściu od ołtarza na zakończenie Mszy. Od XI wieku natomiast składanych pocałunków było jeszcze więcej.
Ucałowanie traktowane było, i jest nadal, jako oznaka szacunku oraz czci. Mensa ołtarzowa jest bowiem „miejscem" Ofiary eucharystycznej, a pocałunek - pozdrowieniem Chrystusa. Nawiązywano również do Chrystusa jako Kamienia Węgielnego, a także do symboliki ołtarza w liturgii Apokalipsy św. Jana.
Ołtarzem pierwotnie był drewniany stół. Od IV wieku zaczęto wykonywać ołtarze z metalu lub kamienia. W epoce Karolingów ołtarz powoli zatracał kształt stołu, przyjmując kształt sarkofagu. Epoka romańska zapoczątkowała nadbudowywanie górnej części ołtarza (tzw. retabulun). Rozwinęła się ona w gotyku przyjmując kształt szafy z obrazem lub figurami w środku i z otwierającymi się skrzydłami, pokrytymi płaskorzeźbami (tzw. tryptyki i poliptyki). W renesansie nadbudowa ta stała się wielopiętrowa, z kolumnami, barok zaś i rokoko podkreśliły dodatkowo pion i dodały bogatą ornamentykę.
Wraz z rozwojem kultu świętych zaczęto w ołtarzach umieszczać ich relikwie (od IX wieku), co w konsekwencji powodowało, że składany na ołtarzu pocałunek był również oddaniem czci także świętym.
Pocałunek był również rozumiany jako pozdrowienie Kościoła przez celebransa. Wskazują na to m.in. towarzyszące temu gestowi modlitwy (np. Oramus te Domine - od XI w.). Innocenty III natomiast interpretował pocałunek ołtarza jako pozdrowienie przez Chrystusa (w osobie biskupa) swojej Oblubienicy (relikwie były znakiem Kościoła walczącego, cierpiącego i tryumfującego).
W liturgii bizantyjskiej symbolika ołtarza rozbudowana była o wiele bardziej. Ołtarz był w niej symbolem Chrystusa i Jego królestwem, stołem, wokół którego Chrystus gromadzi swoich wyznawców, tronem Króla i Pana, niebem, królestwem, w którym „Bóg jest wszystkim we wszystkich", przekształcającym całą świątynię w „niebo na ziemi". Ponieważ na Wschodzie liturgię traktowano jako wznoszenie się ku rzeczywistości doskonałej (na Zachodzie jako „zstąpienie" Chrystusa) dlatego też i liturgia wejścia prowadząca do ołtarza również była symbolem wznoszenia się ku rzeczywistością ostatecznym.
Dzisiaj również ołtarz zajmuje szczególne miejsce w liturgii - jest znakiem Chrystusa, centrum zgromadzenia wiernych i miejscem, na którym dokonują się wydarzenia zbawcze. We współczesnej liturgii zasadniczo przewidziane są dwa pocałunki ołtarza: na rozpoczęcie i na zakończenie Mszy św. Poza tym możliwe jest również ucałowanie ołtarza na początku i końcu uroczystych Jutrzni i Nieszporów.
Ogólne Wprowadzenie do Mszału Rzymskiego podaje obecnie obowiązujące przepisy dotyczące ołtarza. Oto niektóre z nich:
W miejscu poświęconym Eucharystię należy sprawować na ołtarzu; natomiast poza miejscem poświęconym można ją celebrować na odpowiednim stole, zawsze jednak przykrywa się go obrusem i korporałem oraz ustawia się na nim krzyż i świeczniki.
W każdym kościele powinien być ołtarz stały, jasno i trwale wskazujący na Jezusa Chrystusa, który jest żywym kamieniem (por. 1 P 2,4; Ef 2, 20); w innych zaś miejscach przeznaczonych do świętych obrzędów może być umieszczony ołtarz przenośny.
Ołtarzem stałym nazywamy ołtarz tak zbudowany, że łączy się ściśle z posadzką i nie może być przesunięty; natomiast ołtarz przenośny można przesuwać.
Ołtarz winien być zbudowany w oddaleniu od ściany, aby łatwo można było obchodzić go dookoła i celebrować przy nim w stronę ludu. Wypada go tak umieścić wszędzie, gdzie to jest możliwe. Ołtarz powinien być ustawiony w takim miejscu, by rzeczywiście stanowił ośrodek, ku któremu spontanicznie zwracać się będzie uwaga całego zgromadzenia wiernych. Z zasady winien to być ołtarz stały i poświęcony.
Zarówno ołtarz stały jak i przenośny poświęca się zgodnie z obrzędem zawartym w Pontyfikale Rzymskim; ołtarz przenośny można jednak tylko pobłogosławić.
Zgodnie z tradycyjnym zwyczajem Kościoła i ze względu na znaczenie symboliczne mensa ołtarza stałego winna być kamienna i to z kamienia naturalnego. Za zgodą Konferencji Episkopatu można też użyć innego materiału wartościowego, trwałego i odpowiednio obrobionego. Fundament i podstawa podtrzymujące mensę mogą być wykonane z dowolnego materiału, byleby godnego i trwałego.
Ołtarz przenośny może być zbudowany z dowolnych materiałów szlachetnych i trwałych, jakie zgodnie z tradycją i zwyczajami różnych regionów nadają się do użytku liturgicznego.
Należy zachować zwyczaj składania pod ołtarzem poświęconym relikwii świętych, chociażby nie byli męczennikami. Należy się jednak zatroszczyć o stwierdzenie autentyczności tych relikwii.
W nowo budowanych kościołach winien być wzniesiony był tylko jeden ołtarz, który w zgromadzeniu wiernych będzie oznaczał jednego Chrystusa i jedną Eucharystię Kościoła.
Gdy zaś w kościołach już istniejących dawny ołtarz jest tak ustawiony, że utrudnia uczestnictwo wiernych a nie może być przeniesiony bez naruszenia wartości dzieła sztuki, należy zbudować inny ołtarz stały, artystycznie wykonany i poświęcić go zgodnie z Pontyfikałem. Przy tym tylko ołtarzu należy odtąd sprawować święte obrzędy. Aby zaś uwaga wiernych nie odrywała się od nowego ołtarza, dawny ołtarz nie powinien być specjalnie przyozdabiany.
Ze względu na szacunek należny zarówno sprawowaniu pamiątki Pana, jak i Uczcie eucharystycznej, na której rozdziela się Ciało i Krew Pańską, ołtarz powinien być przykryty przynajmniej jednym białym obrusem, który pod względem formy, rozmiarów i ornamentacji winien być dostosowany do kształtu ołtarza.
Na mensie ołtarza bowiem można umieszczać tylko te przedmioty, które są konieczne przy sprawowaniu Mszy świętej, to znaczy: Ewangeliarz od początku celebracji aż do ogłoszenia Ewangelii; od przygotowania darów do puryfikacji naczyń: kielich, patenę, puszkę, jeśli to konieczne, korporał, puryfikaterz, palkę i mszał.
W sposób dyskretny można w razie potrzeby umieścić na ołtarzu przyrządy wzmacniające głos kapłana. (OWMR 297 - 306)
Dopuszczalne są również inne formy pozdrowienia ołtarza dostosowane do specyfiki i kultury danego regionu czy kraju. I tak na przykład w Japonii, za zgodą Stolicy Apostolskiej, pozdrawia się ołtarz nie przez pocałunek, ale przez dotknięcie go czołem.
